İnsanı diğer canlılardan ayıran en temel özelliklerden biri, karmaşık bir iç dünyaya sahip olması ve bu iç dünyayı dil aracılığıyla ifade edebilmesidir. Edebiyat ise bu ifadenin en incelikli, en derin ve en kalıcı halidir. Peki, edebiyatın binlerce yıldır insanlığa eşlik eden bu gücü, onu okuyan bireylerde başka bir insani yetiyi, empati kurma becerisini geliştirir mi? Bu sorunun yanıtı, edebiyatın doğasında saklıdır ve güçlü bir “evet”le karşılık bulur.
Empati Edebiyatı
Empati, en basit tanımıyla, kendini bir başkasının yerine koyabilme, onun duygu ve düşüncelerini anlama ve hatta hissedebilme kapasitesidir. Bu beceri, sağlıklı sosyal ilişkilerin, toplumsal uyumun ve ahlaki gelişimin temel taşıdır. Edebiyat ise bize bu “başkasının yerine koyma” eylemini doğrudan ve güvenli bir laboratuvar sunar. Gerçek hayatta karşılaşma imkânımızın olmadığı, belki de hiç tanımayacağımız insanların zihnine, kalbine ve deneyimlerine açılan bir pencere işlevi görür.
Bir romanın sayfaları arasında kaybolduğumuzda, sadece bir hikâye okumayız; o hikâyenin kahramanıyla birlikte yol alırız. Onun sevinçlerine ortak olur, acılarına üzülür, korkularını hisseder ve umutlarına tutunuruz. Örneğin, John Steinbeck’in “Fareler ve İnsanlar” eserinde zihinsel engelli Lennie’nin saf dünyasını anlamaya çalışırken, ya da Harper Lee’nin “Bülbülü Öldürmek” kitabında Atticus Finch’in adalet arayışına tanıklık ederken, aslında kendi sınırlı deneyim alanımızın dışına çıkarız. Biz kentli bir okur olabiliriz, ancak bir köylünün toprakla olan derin bağını Yaşar Kemal’in satırlarında hissedebiliriz. Biz genç olabiliriz, ancak Tolstoy’un “İvan İlyiç’in Ölümü”nde bir adamın ölüm karşısındaki varoluşsal sancılarını okuyarak, hayatın anlamına dair derin sorgulamalara girebiliriz.
Edebi Empati Neler Yapabilir?
Edebiyat, empatiyi sadece sempati duymaktan çok daha öteye taşır. Sempati, bir başkası için üzülmektir. Empati ise, o başkası gibi hissetmektir. Edebiyatın büyüsü de tam olarak budur: Bize sadece bir karakterin başına gelenleri anlatmaz, o karakterin içsel deneyimini, ikilemlerini, zaaflarını ve güçlü yanlarını da aktarır. Dostoyevski’nin “Suç ve Ceza”sında Raskolnikov’un işlediği cinayet sonrası yaşadığı pişmanlık ve paranoyayı o kadar derinden hissederiz ki, onu aklamak yerine, onun insani kırılganlığını anlamaya başlarız. Bu, kötü olarak etiketlediğimiz bir karakterde bile insanlığa dair bir şeyler bulmamızı, dolayısıyla yargılamadan önce anlama alışkanlığı kazanmamızı sağlar.
Aynı zamanda, edebiyat “öteki”ne dair önyargılarımızı kırmada güçlü bir araçtır. Farklı kültürlerden, farklı sosyo-ekonomik sınıflardan, farklı tarihsel dönemlerden veya farklı psikolojik yapılardan insanların hikâyelerini okumak, onlara yabancı kalmamızı engeller. Onların da sevdiğini, üzüldüğünü, korktuğunu ve umut ettiğini görmek, suni ayrımları anlamsız kılar. Bu, toplumsal barış ve bir arada yaşama kültürü için hayati öneme sahiptir.
Bilimsel araştırmalar da bu görüşü desteklemektedir. Nörobilim çalışmaları, kurgu okumanın, beynimizdeki “zihin kuramı” (theory of mind) ile ilişkili bölgeleri aktive ettiğini göstermiştir. Zihin kuramı, başkalarının niyet, inanç ve duygularını anlama becerisinin nöral temelidir. Düzenli olarak edebi kurgu okuyan bireylerin, sosyal ve duygusal bilişim testlerinde daha başarılı oldukları tespit edilmiştir. Yani edebiyat, kelimenin tam anlamıyla beynimizin empati kaslarını çalıştıran bir zihin jimnastiğidir.
Empatinin Edebiyatı mı Edebiyatın Empatisi mi?
Sonuç olarak, edebiyat sadece bir estetik haz veya entelektüel bir uğraş değildir. O, insan olmanın ne anlama geldiğine dair kolektif bir keşif yolculuğudur. Bu yolculukta, kendi sınırlarımızdan çıkarak sayısız hayatı, sayısız bakış açısını ve sayısız duyguyu deneyimleme fırsatı buluruz. Her okuma eylemi, bizi biraz daha genişletir, anlayışımızı derinleştirir ve başka bir insanın ayakkabılarıyla bir mil yürümemizi sağlar. Bu nedenle, edebiyatın gücü yalnızca güzeli aramakta değil, aynı zamanda daha anlayışlı, daha duyarlı ve dolayısıyla daha insani bir dünya inşa etmek için en etkili araçlardan biri olmasındadır. Bir kitabın kapağını açtığımızda, aslında yalnızca bir hikâyeye değil, kendi empati yeteneğimizi geliştirme ve insanlık hallerine dair derin bir kavrayış kazanma fırsatına da adım atarız.